مفهوم و تاریخچه تجارت متقابل در حقوق بین الملل 

.

تجارت متقابل:  تبادل کالا با کالا بدون دخالت پول یکی از قدیمی ترین شیوه های تجارت داخلی و خارجی بوده است . قبل از اینکه پول به مفهوم امروزی بوجود آید ، معاوضه کالا با کالا تنها از طریق تجارت تلقی می شد و در نتیجه حجم مبادلات تجاری بسیار ناچیز بود ، زیرا هر طرف باید همان کالایی را نیاز داشت که دیگری عرضه می کرد . انسان به درستی درک کرد که برای مقابله با محدودیت های روش معاوضه ، باید کالای واسطه ایجاد گردد تا بتواند تجارت را بین افرادی که دارای نیاز های گوناگون هستند ، تسهیل کنند . کالای واسطه نهایتا به ایجاد پول منجر گردید و از آن به بعد عمده معاملات از طریق واسطه ای به نام پول انجام گرفت . هرچند پول توانست نیاز به معاوضه را شدیدا کاهش دهد ، ولی هرگز نتوانست به طور کامل جایگزین آن شود . معاوضه به عنوان یک روش فرعی و تکمیلی در کنار معاملات پولی ادامه پیدا کرد ؛ استقلال کشور های مستعمره ، تشکیل کشور های جدید ، درگیر شدن دولتها در طرح های عمرانی و زیربنایی پر هزینه ، عدم تعادل بین واردات و صادرات ، کمبود ارز معتبر خارجی برای واردات کالا ها و خدمات خارجی ، نیاز به فناوری و دانش فنی و توسعه نیافتگی اقتصادی باعث شده است که در دهه های اخیر بسیاری از کشور های در حال توسعه به معاملات تهاتری و تجارت متقابل روی آورند و در نتیجه روشهای نوینی از معاملات تهاتری و تجارت متقابل در پاسخ به این نیاز ها به وجود آمد ، در حالی که روز به روز از اهمیت معاوضه ساده کالا با کالا در تجارت بین الملل کاسته می شد ، معاملات نوین شبه تهاتری بین کشور ها رواج پیدا کرد .

از آنجا که این روش های نوین تا حدی به معاملات تهاتری نزدیک هستند ، بعضی از مواقع به نام معاملات تهاتری و معاملات شبه تهاتری شناخته می شوند . اصطلاحات و عباراتی که توسط نویسندگان و تجار برای توصیف کلی این روشهای جدید به کار می رود متفاوت و مبهم است . معاملات تهاتری ، بیع متقابل ، تجارت متقابل ، ترتیبات دو جانبه قراردادی ، تجارت موازی و معاملات جبرانی از جمله اصطلاحاتی هستند که به صورت عام برای بیان کلی این روشهای جدید به کار رفته اند . حتی نسبت به عناوین هر کدام از این روشها نیز بین نویسندگان و تجار توافقی وجود ندارد . با وجود این ، عبارات معاملات تهاتری ، تجارت متقابل و بیع متقابل بیش از سایر عبارات به کار می روند . عبارت تجارت متقابل در دهه های 1980 و 1990 به صورت بسیار گسترده در کتب و مقالات به کار رفته است و امروزه در تجارت بین الملل کاملا رایج می باشد و بیشتر از سایر عبارات به کار گرفته می شود.

در ایران روشهای تجارت متقابل مورد توجه قرار گرفته است به حدی که ورود به برخی از بخشهای اقتصادی فقط از این طریق ممکن است . به عنوان نمونه سرمایه گذاری شرکتهای بین المللی نفت و گاز در صنایع بالادستی نفت و گاز ایران فعلا فقط در قالب بیع متقابل انجام گرفته است . مطابق با بند ب ماده 3 قانون تشویق و حمایت سرمایه گذاری خارجی ، استفاده از بیع متقابل ، مشارکت مدنی و ساخت ، بهره برداری و واگذاری در کلیه بخشهای دولتی و غیر دولتی مجاز می باشد . بنابراین از طریق تجارت متقابل بخش خصوصی امکان می یابد که در فعالیت هایی مشارکت نماید که در انحصار بخش دولتی است .

با اینکه بیع متقابل بیش از سایر روشهای تجارت متقابل در ایران مورد توجه قرار گرفته است ، ولی این توجه بیشتر در بخش فعالیت های بالادستی نفت و گاز بوده است . در صورت گسترش استفاده از بیع متقابل در سایر صنایع ، این روش می تواند باعث جذب فناوری خارجی و ایجاد همکاریهای صنعتی و تولیدی بین بخش داخلی و خارجی گردد . مثلا کشور از توجه به قرارداد های افست که بسیار برای رشد اقتصادی ایران با اهمیت است غافل بوده و تحقیقات مهمی در این رابطه انجام نشده است .

تجارت متقابل و انواع آن 

.

به دلیل فقدان تتعریفی استاندارد و پذیرفته شده برای تجارت متقابل ، تعاریف متفاوتی ارائه شده است . ارائه تعریفی دقیق که بتواند کلیه روشهای قراردادی تجارت متقابل را پوشش دهد و معاملات نقدی را نیز خارج نماید ، امر ساده ای نیست زیرا هر کدام از انواع تجارت متقابل در فضای خاص خود و در پاسخ به نیاز های خاصی شکل گرفته است . بنابراین هر تعریفی از تجارت متقابل ممکن است جامع نباشد . برای نمونه بعضی از این تعریفها در زیر ذکر می شود :

.

• تجارت متقابل در ساده ترین شکل آن معاوضه یک کالا با کالای دیگر است ، و در پیچیده ترین شکل آن یک نوع سرمایه گذاری خارجی تلقی می گردد .

• تجارت متقابل در یک معنای گسترده عملی است که مطابق آن فروش به یک کشور خارجی فقط در صورتی امکان دارد که فروشنده قبول نماید کالا هایی را از کشور خریدار به ارزش معامله اول خریداری کردده و از کشور خریدار صادر نماید .

• تجارت متقابل شامل آن دسته از معاملاتی است که بر اساس آن یک طرف معامله ، کالا ها ، خدمات ، تکنولوژی یا چیز های با ارزش اقتصادی دیگر را به طرف دیگر می فروشد و متقابلا تعهد می نماید که کالا ها ، خدمات ، تکنولوژی یا چیز های با ارزش اقتصادی دیگر را از طرف دیگر خریداری کند .

در بعضی از تعاریف پیش گفته ، کارکرد تجارت متقابل در تعریف آمده است ؛ مثل اینکه تجارت متقابل یک روش سرمایه گذاری غیر مستقیم است ، در حالی که اصولا نباید کارکرد در تعریف ذکر گردد . بعضی از تعاریف فوق فقط صورتهای خاصی از تجارت متقابل را پوشش می دهد و جامع کلیه روشهای تجارت متقابل نیست .

تجارت متقابل ممکن است به طور کلی ، به معاملاتی اطلاق شود که بر اساس آن صادر کننده متعهد می شود تا علاوه بر تعهداتی که صادرکننده به طور معمول در یک معامله نقدی می پذیرد ، تعهدات اضافی و متقابلی را به نفع وارد کننده تقبل نماید . تعهدات عادی یک صادر کننده یا فروشنده معمولا شامل تحویل کالای خریداری شده مطابق با مشخصات قراردادی و تحویل آن ها در زمان مقرر به خریدار است . چنانچه طبق قرارداد صادر کننده ملزم شود تا علاوه بر تعهدات متعارف ، تعهدات اضافی دیگری را به نفع وارد کننده تقبل نماید ، تجارت متقابل شکل می گیرد . این تعهدات اضافی ممکن است خرید متقابل کالا و خدمات از وارد کننده ، انتقال فناوری و دانش فنی به وارد کننده ، کمک به وارد کننده در بازاریابی کالاهای تولیدی وارد کننده ، پیدا کردن مشتری برای کالا ها و خدمات وارد کننده و …. باشد . برای مثال صادرکننده اتومبیل ملزم می شود تا بعضی از قطعات اتومبیل را با مشارکت وارد کننده در داخل کشور واردکننده تولید کند . تعهد صادرکننده به مشارکت در تولید بعضی از قطعات یک تعهد جداگانه است که علاوه بر تعهدات اصلی یک فروشنده و صادرکننده اتومبیل است .

انواع روشهای قراردادی تجارت متقابل 

.

تجارت متقابل ممکن است از جنبه های گوناگونی مثل ماهیت و میزان تعهدات تقبل شده ، مدت زمان اجرای قرارداد و کارکرد اقتصادی و مالی آن به دسته های گوناگونی تقسیم شود . مطابق با نظریه کمیسیون تجارت بین المللی ایالات متحده آمریکا کلیه معاملات تجارت متقابل به 5 دسته تقسیم می شوند : معاوضه ، خرید متقابل ، بیع متقابل ، افست و قرارداد های واگذاری تهاتری . در گزارشی که توسط سازمان همکاری اقتصادی و توسعه منتشر شده است ، تجارت متقابل به دو دسته کلی تقسیم شده است : معاملات جبرانی تجاری و معاملات جبرانی صنعتی .

روش های گوناگون تجارت متقابل را می توان به نه گروه تقسیم کرد که این گروه ها عبارت اند از : معاملات تهاتری ساده ، خرید متقابل ، بیع متقابل ، افست ، خرید از پیش ، تعویض ، قرارداد های تسویه تهاتری ، قرارداد های واگذاری تهاتری و معاوضه دیون که ذیلا بررسی می شود .

.

معاملات تهاتری ساده 

.

در معاملات تهاتری ساده کالا ها و خدماتی که تقریبا از لحاظ ارزش برابر هستند با یکدیگر مبادله می شوند ، بدون اینکه در این بین پول رد و بدل شود . به عنوان مثال یک شرکت چند ملیتی در آمریکا حدود هشت میلیون دلاز مواد شیمیایی به زیمبابوه صادر کرد و به جای دریافت پول موافقت کرد که به همین ارزش از زیمبابوه تنباکو بگیرد . معاملات تهاتری ساده وقتی واقع می شود که هر کدام از طرفین تجاری همان جنس و کالایی را تقاضا کند که طرف دیگر برای عرضه در اختیار دارد . معاملات تهاتری ساده وقتی واقع می شود که هر کدام از طرفین تجاری همان جنس و کالایی را تقاضا کند که طرف دیگر برای عرضه در اختیار دارد . معاملات تهاتری ساده از قدیمی ترین معاملاتی است که انسان در داخل و خارج از مرز ها انجام داده است . ماهیت قراردادی ساده ، انعکاس تعهدات طرفین در یک قرارداد واحد ، اجرای قرارداد در مدت زمان کوتاه ، و ارزش کم کالا ها و خدمات مبادله شده از ویژگیهای اصلی معاملات تهاتری ساده هستند .

.

مشخصات معاملات تهاتری 

.

در مقایسه با روشهای دیگر تجارت متقابل ، معاملات تهاتری ساده پیچیدگی کمتری دارند و ماهیتا ساده می باشند . مقداری کالا یا خدمات با مقدار دیگری از کالا یا خدمات مبادله می شوند ، بدون اینکه ضرورتی داشته باشد که برای تسهیل معامله موسسات اعتباری و مالی دخالت کنند . به جهت سادگی این نوع قرارداد ها ، لازم نیست تا بعدا جهت عملی ساختن مفاد آن ، قرارداد های اجرایی تنظیم شوند ، در حالی که در بسیاری از توافقات تجارت متقابل ابتدا یک قرارداد پایه تنظیم می شود و در چهارچوب آن قرارداد پایه ، قرارداد های اجرایی منعقد می گردد .

چون کلیه حقوق و تعهدات طرفین در یک قرارداد واحد منعکس می شود ، اجرای تعهدات هر کدام از طرفین به شدت به اجرای تعهدات طرف دیگر وابسته است . نقض قرارداد در یک طرف به وضوح بر تعهدات طرف دیگر تاثیر می گذارد . بعضی مواقع جهت اجتناب از تاثیرات منفی این وابستگی و ارتباطی که بین تعهدات دو طرف وجود دارد ، طرفین توافق می کنند که تحویل کالا ها در هر دو طرف به طور همزمان انجام گیرد .

اجرای معامله تهاتری ساده معمولا به صورت یکجا و در یک دفعه انجام میگیرد و به ندرت اجرای آن به دفعات بعدی کشیده می شود . اگر به طور استثنایی لازم باشد که معامله به دفعات انجام گیرد ، این دفعات معمولا در یک مدت زمان کوتاه انجام خواهد شد . برای مثل طبق یک معامله تهاتری ساده بین ایران و زلاند نو صد هزار تن گوشت منجمد با شش میلیون بشکه نفت خام به ارزش 300 میلیون دلار نیوزیلند در طول یک سال مبادله شد .

ویژگی دیگر معاملات تهاتری ساده این است که در این قرارداد ها پول به عنوان وسیله پرداخت وجود ندارد البته اصولا کالا ها در هر طرف به وسیله پول ارزیابی می شوند و حتی ممکن است این امر در قرارداد نیز ذکر شود ، ولی ارزیابی به پول و یا ذکر ارقام به این معنا نیست که واقعا پول رد و بدل می شود .

.

خرید متقابل 

.

خرید متقابل یکی از رایج ترین شیوه های تجارت متقابل است که سالها مورد استفاده کشور های گوناگون قرار گرفته است . این روش عمدتا بعد از جنگ جهانی دوم به وجود آمده و گسترش پیدا کرد . خرید متقابل یک روش تجارت متقابل است که بر اساس آن یک طرف قرارداد کالا ها یا خدماتی را به طرف دیگر صادر می کند و متقابلا توافق می کند تا مقدار مشخصی از کالاهایی را که در کشور وارد کننده تولید شده ، خریداری و صادر نماید . خرید متقابل در واقع بر مبنای همان معاملات تهاتری ساده ، ولی با یک ساختار جدید ، بنا شده است تا نیاز های عصر حاضر را در تجارت بین الملل تامین کند . طبق آماری که توسط شورای ملی تجارت خارجی آمریکا از شرکتهای آمریکایی انجام شده است ، 55 درصد تجارت متقابل این شرکت ها به صورت خرید متقابل بوده است .

.

مشخصات خرید متقابل 

.

سه ویژگی اصلی ، خرید متقابل را از سایر روشهای تجارت متقابل جدا می سازد :

.

الف) وجود دو قرارداد : بر خلاف معاملات تهاتری ساده ، معاملات خرید متقابل حداقل از دو قرارداد تشکیل شده است . در یک قرارداد ، صادر کننده ، کالا ها یا خدماتی را به طرف وارد کننده می فروشد و در قرارداد جداگانه دیگر صادر کننده متقابلا کالا ها یا خدماتی را از وارد کننده اول خریداری می کند .

.

ب ) پرداخت های مستقل : دومین ویژگی اصلی معاملات خرید متقابل این است که هر کدام از این دو قرارداد ، روش پرداخت مستقل پیش بینی می شود . طرفین معمولا موضوع ارتباط این دو قرارداد را به پروتکل واگذار می کنند تا این دو قرارداد به ظاهر مستقل از یکدیگر باشند که طرفین بتوانند از خدمات بانک ها و سایر موسسات مالی و اعتباری در مورد هر کدام استفاده کنند . بانک ها و موسسات اعتباری و مالی معمولا قرارداد های مرتبط و معلق را از جهت مالی حمایت نمی کنند . به این جهت ، هر قرارداد دارای شیوه پرداخت خاص خود از جهت مبلغ ، نوع ارز ، زمان پرداخت و نحوه پرداخت خواهد بود .

.

ج ) موضوعات غیر مرتبط : سومین ویژگی خرید متقابل این است که کالا ها یا خدمات موضوع قرارداد دوم با کالا ها و خدمات موضوع قرارداد اول از جهت ساخت یا تولید با یکدیگر ارتباطی ندارند و بنابراین کالا ها و خدمات موضوع قرارداد دوم نتیجه و محصول کالا ها و خدمات موضوع قرارداد اول نیستند .