روند ایجاد حقوق بین الملل بشر دوستانه 

.

در گذشته ، حقوق بین الملل بر توافق و تراضی اراده دولت ها استوار بود و دولت ها تنها تابعین حقوق بین الملل بشمار می آمدند . موقعیت فرد در حقوق بین الملل تا اوایل قرن بیستم تا حدود زیادی نادیده گرفته شده بود تا این که حقوقدانانی چون لئون دوگی و ژرژ سل افراد را دارای شخصیت حقوقی و حقوق بین الملل را منحصرا حقوقی که تنظیم کننده روابط بین افراد است دانستند . حقوق بین الملل معاصر تحت عنوان حقوق بشر از حقوق افراد حمایت می کند .

به طور کلی افراد به دو شکل مورد حمایت حقوق بین الملل قرار گرفته اند :

.

1_به شکل عام از طریق حقوق بین الملل بشردوستانه

2_به شکل خاص از طریق تدوین مقررات اختصاصی برای طبقات مختلف افراد مانند کارگران ، اقلیت ها ، زنان ، کودکان و …

حقوق بین الملل بشردوستانه 

.

بهترین شیوه آشنایی با ماهیت حقوق بین الملل بشردوستانه از طریق بررسی تکامل تاریخی این حقوق است زیرا توسعه این حقوق در راستای پیشرفت تکنیک و فنون جنگی و روش های جدید مبارزه مسلحانه محقق شده است . ریشه های حقوق بین الملل بشردوستانه عبارت اند از :

.

الف) حقوق بین الملل بشردوستانه و کنوانسیون لاهه 

.

شواهد تاریخی نشان می دهد که تمامی تمدن ها لزوم رعایت مقررات بشردوستانه را همچون حمایت از زنان ، کودکان ، معلولین و … را در جنگ های خود مورد شناسایی قرار داده اند بدین ترتیب می توان گفت که وجود مقررات و موازین بشر دوستانه همانند جنگ سابقه ای طولانی دارد .

در گذشته حقوق بشر دوستانه منبعث از مذهب بود همجنان که دین اسلام متعالی ترین حقوق بشر دوستانه را در زمان جنگ ارائه داده است ، اما این مقررات وارد حقوق موضوعه نشده اند . در واقع وضع مقررات موضوعه بشر دوستانه از اواسط قرن نوزدهم به طور جدی دنبال شد .

در نیمه قرن 19 هانری دونان که خود شاهد یکی از خونین ترین جنگ های اروپایی یعنی نبرد سولفارینو بود کمیته ژنو را در سال 1864 بنیان گذارد . دونان سوئیسی در واقع بنیانگذار نهادی شد که از سال 1880 تا کنون به نام کمیته بین المللی صلیب سرخ شناخته می شود .

همچنین با تشکیل کنفرانس سن پترزبورگ در سال 1868 اقداماتی در جهت تدوین اصول جنگ صورت گرفت . در کنفرانس مزبور بکارگیری برخی سلاح های منفجره ممنوع اعلام شد .

کنفرانس های لاهه موسوم به کنفرانس های صلح که در سال های 1899 و 1907 تشکیل شدند ، قواعد جنگی را در کنوانسیون های مختلف به تدوین رسانیدند . در این کنوانسیون ها تاکید شده است که متخاصمین حق نامحدودی در انتخال سلاح های خود برای انهدام دشمن ندارند .

بر اساس این قاعده که ضروریات جنگی نیز محدود به حدودی هستند ، کنوانسیون ها و معاهدات دیگری تدوین شدند . از آن جمله می توان به پروتکل ژنو 17 ژوئن 1925 مربوط به ممنوعیت بکارگیری گاز های خفه کننده ، سمی یا مشابه آنها و سلاح های باکتریولوژیک یا مسموم کننده و تخریب آنها و همچنین به کنوانسیون 10 اکتبر 1980 در مورد تحریم و محدود کردن بکارگیری برخی سلاح های کلاسیک که آثار مخرب فوق العاده ای تولید می کنند اشاره کرد .

.

ب) حقوق بین الملل بشردوستانه بین دو جنگ جهانی 

.

پس از تجربه تلخ و خونین جنگ جهانی اول ، تلاش برای تدوین قواعد بشردوستانه افزون تر شد . دلیل عمده توسعه حقوق بین الملل بشر دوستانه را باید در اراده دولت ها در پایان بخشیدن به جنگ به عنوان راه حل خاتمه اختلافات دانست .

اولین اقدام مهم الغای جنگ توسط پیمان بریان – کلوگ مورخ 26 اوت 1928 بود ؛ کمیته بین المللی صلیب سرخ دو پیش نویس کنوانسیون یکی در مورد سرنوشت مجروحین و بیماران در قوای نظامی در حال جنگ و دیگری در مورد رفتار با اسرای جنگی را در سال 1929 تهیه کرد .

این دو کنوانسیون در کنفرانس دیپلماتیک 27 ژوئیه 1929 به تصویب رسیدند . یکی از خصیصه های کنوانسیون های 1929 حذف شرط تسری به دولت های عضو بود ؛ شرطی که به موجب آن مفاد یک کنوانسیون تنها دولت های عضو را شامل می شود . پیش از حذف شرط مذکور ، کشور متخاصمی که عضو یک کنوانسیون بشر دوستانه نبود می توانست از مقررات آن کنوانسیون تمکین نکرده و در این زمینه ، مسئولیتی برای خود قائل نباشد . با حذف این شرط ، کنوانسیون های 1929 ژنو شامل کلیه دولت ها اعم از عضو و غیر عضو می شود . شرط فوق نیز در کنوانسیون های 1949 ژنو صراحتا مورد تاکید قرار گرفته است .

.

ج) حقوق بین المللی بشردوستانه پس از جنگ جهانی دوم 

.

با توجه به تجارب جنگ جهانی دوم و با حمایت کمیته بین المللی صلیب سرخ چهار کنوانسیون در تاریخ 12 اوت 1949 به تصویب رسیدند :

.

1_کنوانسیون اول ژنو راجع به بهبود سرنوشت مجروحین و بیماران قوای نظامی در حال جنگ

2_کنوانسیون دوم ژنو راجع به بهبود سرنوشت مجروحین ، بیماران و غرق شدگان قوای نظامی در دریا ها

3_کنوانسیون سوم ژنو راجع به رفتار با اسرای جنگی

4_کنوانسیون چهارم ژنو راجع به حمایت از افراد غیر نظامی در جنگ

.

این کنوانسیون ها علاوه بر بیماران ، مجروحین ، اسرای جنگی و افراد غیر نظامی گروه های جدیدی از مردم را نیز تحت پوشش خود در می آورند که از آن جمله می توان به شورشیان و نیرو های پارتیزانی اشاره کرد .

علاوه بر این در ماده 3  این کنوانسیون ها که مشترک است ، لزوم رعایت قواعد بشر دوستانه توسط متخاصمین در جنگهای داخلی مورد تاکید قرار گرفته است .

پروتکل های الحاقی 1979 

.

علیرغم توجهات خاص منشور سازمان ملل متحد در خصوص عدم توسل به زور و با وجود سیستم امنیت دسته جمعی سازمان مزبور ، کماکان مناقشات بین المللی در گوشه و کنار جهان به وقوع می پیوندد .

برای خاتمه بخشیدن به خلاء موجود در قواعد حقوق بین الملل بشردوستانه ، کمیته بین المللی صلیب سرخ در سال 1974 کشور های جهان را برای تشکیل یک کنفرانس بین المللی در این خصوص فراخواند .

پروتکل های الحاقی اول و دوم کنوانسیون های ژنو 1949 که در تاریخ 10 ژوئن 1977 به تصویب رسیدند مربوط به موارد ذیل است :

.

1_حمایت از قربانیان منازعات مسلحانه بین المللی

2_حمایت از قربانیان منازعات مسلحانه غیر بین المللی

.

توسعه قابل توجه مقررات بشردوستانه و پیچیدگی وضعیت های بین المللی باعث شده است که مقررات واحدی را نتوان در انواع مخاصمات به اجرا گذاشت . به همین جهت ، اجرای قواعد بشردوستانه تا حدود زیادی به نوع و ماهیت مخاصمه بستگی پیدا کرده است .

.

در حقوق بین الملل بشردوستانه مخاصمات به دو دسته تقسیم می شوند :

.

1_مخاصمه مسلحانه بین المللی

2_مخاصمه مسلحانه غیر بین المللی

اما آندره دوران انواع مخاصمات را با توجه به ماهیت آنها و همچنین اقداماتی که کمیته صلیب سرخ جهانی در ارتباط با آنها انجام می دهد به پنچ دسته تقسیم می کند .

.

1_مخاصمه مسلحانه بین المللی : اجرای کنوانسیون های 1949 ژنو و احتمالا پروتکل الحاقی اول ، دخالت مشروع صلیب سرخ جهانی .

2_مخاصمه غیر بین المللی شده : ماده 3 مشترک در 4 کنوانسیون 1949 .

3_مخاصمه مسلحانه غیر بین المللی : اجرای ماده 3 مشترک در 4 کنوانسیون 1949 ژنو و پروتکل الحاقی دوم و حق صلیب سرخ جهانی برای ارائه خدماتش .

4_هرج و مرج داخلی مسلحانه : صلیب سرخ می تواند خدمات خود را بر اساس اساسنامه اش ارائه دهد .

5_هرج و مرج داخلی غیر مسلحانه : صلیب سرخ بر اساس رویه و سابقه خود اقدام به ارائه خدمات بشردوستانه می کند .

.

شایان ذکر است که در عمل تفکیک مخاصمات ، امری ساده نیست زیرا نوع مخاصمه معمولا توسط دولت در حال جنگ و طرف مقابل تعیین می شود . به عنوان مثال ، مبارزات آزادی بخش ملی به عنوان یک مخاصمه بین المللی برای دولت های استعمارگر به شمار نمی آمدند . مبارزان الجزایری در جنگ رهایی بخش خود علیه فرانسویان ، مخاصمه مزبور را یک مخاصمه بین المللی می دانستند ، در حالی که دولت فرانسه ، وقایع الجزایر را یک هرج و مرج داخلی تلقی می کرد .

همچنین برخی از دولت ها از جمله ایالات متحده آمریکا ، جنگ صرب ها با مردم بوسنی و هرزگوین را برای مدت زیادی یک جنگ داخلی می دانستند و به همین دلیل دنبال راه حلی برای خاتمه جنگ نبودند .

سازمان ملل متحد و حقوق بین الملل بشردوستانه 

.

با الهام از ایده آل صلح جویانه که منشور ملل متحد بر آن تاکید دارد ، سازمان مزبور در وادی امر هرگونه تدوین اصول و وقاعد جنگ را مردود می شمرد . اما ، وقوع و استمرار مخاصمات بین المللی مسلحانه و خصوصا شدت نقض اصول بشر دوستانه از سوی متخاصمین ، سازمان ملل را بر آن داشت که موضع خود را در قبال تدوین حقوق جنگ مورد تجدید نظر قرار دهد .

.

الف) نفی تدوین حقوق جنگ از سوی سازمان ملل متحد 

.

پس از جنگ جهانی دوم حقوق جنگ از سوی سازمان ملل مطرود شمرده شد که می توان آن را در برنامه های کمیسیون حقوق بین الملل مشاهده کرد .

بحران حقوق جنگ : پس از تشکیل سازمان ملل متحد که در منشور خود حفظ نسل های آینده از آفت جنگ که در خلال یک زندگی انسانی دو بار رنج های وهشتناکی بر بشریت تحمیل کرده است را هدف اصلی خود قرار داده است ، تدوین حقوق جنگ ظاهرا به دلیل اینکه مغایر مفاد فوق الذکر است نادیده گرفته شد .

همچنین به اعتقاد برخی از نویسندگان ، تدوین حقوق جنگ موجبات شک و تردید در توانایی های سازمان ملل متحد در حفظ صلح و امنیت بین المللی را فراهم می کرد .

مضافا اینکه سیستم امنیت دسته جمعی پیش بینی شده در منشور سازمان ملل متحد به عنوان تنها وسیله مشروع ، مطمئن و موثر برای برقراری صلح تلقی می شد ، زیرا تنها بکارگیری های مشروع زور و نیروی نظامی ، دفاع مشروع و مجازات های دستمه جمعی می باشد .

از سوی دیگر دلایل قانع کننده ای در جهت تدوین حقوق جنگ ارائه شد بنابراین دلایل حقوق تدوین شده در کنفرانس های صلح لاهه دیگر پاسخگوی مقتضیات نظامی معاصر نیست و با وجود بمب های هسته ای و موشک های دور برد که منجر به کشتار دسته جمعی می شوند – مقررات و قوانین کنوانسیون های لاهه کافی و جامع نمی باشند . خلا موجود بایستی با تدوین قوانین جنگی جدید برطرف شود .

عواقب بحران بر فعالیت های کمیسیون حقوق بین الملل : نفی حقوق جنگ توسط سازمان ملل متحد اثر مستقیمی بر برنامه های پژوهشی و تحقیقاتی کمیسیون حقوق بین الملل گذارد . به موجب بند 1 ماده 13 منشور سازمان ملل ، مجمع عمومی اختیار دارد که اقدامات لازم را در جهت تدوین و توسعه تدریجی حقوق بین الملل به عمل آورد .

کمیسیون حقوق بین الملل به عنوان رکن فرعی مجمع عمومی که به موجب قطعنامه مورخ 21 نوامبر 1947 تشکیل شد ، در اولین نشست خود در سال 1949 تصمیم گرفت حقوق جنگ را به طور کل از برنامه های خود حذف کند .

نتیجه منطقی این برخورد این بود که هرگونه پژوهش ، تنظیم و تدوین حقوق بین الملل بشردوستانه خارج از نهاد سازمان ملل متحد صورت پذیرد .

مجمع عمومی که بیش از هر نهادی نگران صلح و امنیت بین الملل بود ، در اولین اجلاسیه خود بر اصول حقوق بین الملل تاکید کرد و خواهان رعایت آیین نامه دادگاه نورنبرگ شد لذا وظایف زیر را به کمیسیون حقوق بین الملل محول کرد :

.

1_تدوین اصول حقوق بین الملل شناسایی شده از سوی دادگاه نورنبرگ

2_تهیه یک کنوانسیون کیفری علیه نقض کنندگان صلح و امنیت

.

همچنین در تاریخ 12/04/1974 مجمع عمومی به اتفاق آراء قطعنامه 3314 راجع به تعریف تجاوز را صادر می کند ولی برای این که مجددا مجمع عمومی ادامه پروژه تهیه مقاوله نامه کیفری را از کمیسیون حقوق بین الملل درخواست کند ، باید تا پایان سال 1982 انتظار کشیده می شد .

.

ب) به عهده گرفتن حقوق بین الملل بشردوستانه توسط سازمان ملل متحد : رعایت حقوق بشر در خلال منازعات مسلحانه :

.

کنفرانس 1968 تهران مبدا حرکتی برای حمایت از حقوق بشر در خلال مخاصمات بین المللی به شمار می آید . این حرکت موجب شد که سازمان ملل متحد اقدامات موثری در جهت تدوین مقرراتی نوین به کار ببرد .

.

مساعی کنفرانس 1968 تهران 

.

کنفرانس 1968 تهران یک مرحله تعیین کننده در برخورد سازمان ملل متحد در مورد حقوق مخاصمات بین المللی به شمار می رود . این کنفرانس خواهان تهیه اسناد حقوقی جدید در ارتباط با رعایت حقوق بشر در خلال مخاصمات بین المللی شد . لازم به ذکر است که برای اولین بار مفهوم حقوق بشر حین جنگ مسلحانه در این کنفرانس بکار برده شد .

در همان سال مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه ای راجع به رعایت حقوق بشر حین جنگ مسلحانه به تصویب رسانید . این قطعنامه که اولین موضع گیری رسمی یک رکن اصلی سازمان ملل در مورد این مساله محسوب می شود ، خواهان روشن شدن شرایط اجرای اصول بشردوستانه حین مخاصمات مسلحانه شد .

قطعنامه 2444 پشتوانه فعالیت های سازمان ملل متحد و صلیب سرخ جهانی برای حمایت از حقوق بین الملل بشردوستانه شد و علاوه بر این دو نهاد مذکور را در این گونه فعالیت های مهم مرتبط ساخت . همچنین ، تصمیم مجمع عمومی مبنی بر درخواست از دبیر کل سازمان ملل برای تهیه کنوانسیون های جدید بین المللی در خصوص حقوق بشر جهت تضمین بخشیدن به حمایت از افراد غیر نظامی ، اسرای جنگی ، مبارزین در مخاصمات مسلحانه و تحریم برخی روشها و سلاح های جنگی موجب شد که تحقیقاتی که قبلا توسط صلیب سرخ جهانی آغاز شده بود به تصویب دو پروتکل الحاقی کنوانسیون های 1949 ژنو بیانجامد .

.

تدوین مقررات بشردوستانه توسط سازمان ملل متحد 

.

اقدامات سازمان ملل متحد در جهت وضع قواعد و مقررات بشردوستانه قبل از تصویب دو پروتکل الحاقی 1977 از طریق مجموعه ای از قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل صورت می گرفت . در این قطعنامه ها قواعد بشردوستانه مختلف و مهمی که جامعه بین المللی بایستی در زمان مخاصمات مسلحانه رعایت کند ، پی ریزی شد . بین سال های 1968 و 1972 اغلب قطعنامه های بشردوستانه سازمان ملل متحد به اتفاق آراء به تصویب رسید .

در قطعنامه 2674 مورخ 09/12/1970 مجمع عمومی بر ضمانت موثب حقوق بشر تاکید کرده و از کلیه دولت ها خواسته است که از جنگ تجاوزکارانه اجتناب ورزیده ، اعلامیه اصول حقوق بین الملل مربوط به روابط دوستانه بین دولت ها را مورد رعایت قرار دهند .

با شناسایی ضرورت تدوین اسناد حقوقی جدید در زمینه حقوق بشر ، مجمع عمومی بمباران های هوایی افراد غیر نظامی و همچنین به کار گیری گاز های خفه کننده ، مسمو کننده و سلاح های بیولوژیک را نقض صریح و آشکار موازین بین المللی اعلام کرد .

در خصوص رفتار با اسرای جنگی ، قطعنامه 2676 همانند قطعنامه بیست و یکمین کنفرانس بین المللی صلیب سرخ که در سال 1969 در استانبول تصویب شده ود ، از دولت ها خواست مبارزینی که تحت پوشش ماده 4 کنوانسیون سوم ژنو نیستند از همان وضعیتی برخوردار شدند که اسرای جنگی بهره مندند  و رفتاری انسان دوستانه با آنان صورت گیرد . . در این بخش از قطعنامه ، حمایت از اعضای نهضت های آزادی بخش ملی مورد توجه بوده است .

از این پس ، دبیرکل سازمان ملل متحد می تواند برای پیشبرد اهداف بشردوستانه سازمان ملل نه تنها به اصول کلی مندرج در کنوانسیون های 1949 ژنو استناد کند ، بلکه با تکیه بر مفاد مجموعه صطعنامه های تصویب شده از سال 1968 به بعد ، از نقض آشکار حقوق بشر ممانعت به عمل آورد .

در خاتمه باید یادآور شد که مهم ترین اقدام بین المللی در جهت حمایت از حقوق بشر تهیه و تنظیم اساسنامه دیوان کیفری بین المللی است . این اساسنامه در تاریخ 17 ژوئیه 1998 در شهر رم به تایید نمایندگان 120 کشور از مجموع 160 کشور شرکت کننده در کنفرانس نمایندگان تام الاختیار ملل متحد رسید . فعالیت این دیوان پس از آنکه 60 دولت اساسنامه آن را تصویب کنند ، آغاز خواهد شد .